بازارهای مالی وظيفه پشتیبانی از بخش واقعی اقتصاد را بر عهده دارند تا شرایط لازم جهت توسعه و رشد پايدار اقتصادی را فراهم نمايند. در تقسیم‌بندی بازارهای مالی می‌توان به دو بازار پول و سرمایه اشاره نمود. در ذیل به تعریف مختصر دو بازار مذکور می‌پردازیم.

بازار پول: بازاری برای دادوستد پول و دیگر دارایی‌های مالی جانشین نزدیک پول است که سررسید کمتر از یکسال دارند.

بازار سرمایه: بازاری است که ابزارهای مالی بلند مدت با سررسید بیش از یکسال در آن مورد معامله قرار می‌گیرد.

سازمان‌ها، شرکت‌ها و مؤسسات جهت تأسیس، تجهیز و یا گسترش فعالیت‌های خود، نیازمند منابع مالی می‌باشند که در بازارهای مالی متعارف این نیاز از طریق انتشار اوراق قرضه مرتفع می‌گردد. اوراق قرضه مبتی بر قرض با بهره است که از دیدگاه اسلام ربا و حرام بوده، و از این رو نمی‌توان در کشورهای اسلامی از این اوراق جهت تأمین مالی استفاده کرد.

اندیشمندان مسلمان با توجه به اهمیت تأمین مالی شرکت‌ها از روش‌های اسلامی، ابتدا به ایجاد نظام بانکداری اسلامی و سپس به فکر طراحی بازار سرمایه اسلامی افتادند. در این میان نقش ابزارهای مالی اسلامی یا صُکوک در نظام تأمین مالی اسلامی بسیار برجسته است.

تعریف ابزارهای مالی اسلامی (صُکوک)

ابزارهای مالی اسلامی (صُکوک)، اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه‌ی یکی از قرارداد‌های مورد تأیید اسلام طراحی شده‌اند و دارندگان اوراق به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن‌ها می‌باشند.

صُکوک جمع صِک به معنای سند و سفته است و مُعَرَّب واژه‌ی چک در فارسی است. اعراب این واژه را توسعه داده بر کلیه‌ی انواع حوالجات، تعهدات و اسناد مالی بکار بردند.

تفاوت صکوک با اوراق قرضه (اوراق ربوی با درآمد ثابت)

اوّل اینکه صکوک بیانگر مالکیت یک دارایی مشخص است در حالی که اوراق قرضه فقط حاکی از تعهد بدهی هستند. یعنی رابطه بین صادرکننده و خریدار اوراق قرضه رابطه وام‌دهنده و وام‌گیرنده است که نرخ بهره وام هم ثابت است و این همان رباست.

دوم نکته این است که دارایی موضوع اوراق صکوک از نظر شرعی باید مجاز و صحیح باشد. در حالی که در اوراق قرضه دارایی‌هایی که از نظر اسلام پذیرفته نیست نیز می‌تواند پشتوانه اوراق قرار بگیرد.

سوم اینکه اعتبار اوراق قرضه به اعتبار صادرکننده یا ناشر آن وابسته است و با آن سنجیده می‌شود در حالی که اعتبار صکوک به ناشر بستگی ندارد بلکه به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد.

چهارم اینکه فروش صکوک در بازار ثانویه فروش مالکیت یک دارایی است اما فروش اوراق قرضه فروش بدهی است.

پنجمین تفاوت هم این است که در صکوک امکان افزایش اصل دارایی و در نتیجه ارزش خود ورقه صکوک وجود دارد در حالی که اصل بدهی در اوراق قرضه قابلیت افزایش ندارد.

در برابر این 5 تفاوت، وجوه تشابه صکوک و اوراق قرضه هم شامل قابلیت نقدشوندگی در بازار ثانویه، درجه‌بندی اعتباری توسط مؤسسات رتبه‌بندی ، قابلیت افزایش اعتبار و تنوع در طراحی و عرضه هستند.

مزایای شش‌گانه صکوک

صکوک دارای مزیت‌های متعددی بوده و به عقیده برخی صاحب نظران، این نوع اوراق بهادار اسلامی پل ارتباطی بین دو بازار پول و سرمایه بشمار می‌رود. برخی از مزایای انتشار اوراق صکوک را می‌توان در شش مورد بیان کرد.

صکوک نقدینگی بانی را افزایش می‌دهد. از طرف دیگر دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند و یا غیر نقد هستند از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می‌شود. همچنین با اینکه قسمتی از دارایی‌ها از شرکت بانی جدا می‌شود اما با این حال باز هم بانی می‌تواند از دارایی‌ها استفاده کند. مزیت چهارم هم این است از آنجا که صکوک با پشتوانه دارایی منتشر می‌شود لذا دارای ریسک کمتر است و هزینه تأمین مالی را نیز کاهش می‌دهد. یک راه دیگر کاهش هزینه تأمین مالی استفاده از افزایش اعتبار است. در حالی مزیت پنجم صکوک کمک به توسعه بازار سرمایه با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار است که چنانچه برای دادوستد این نوع اوراق بازاری ثانویه فراهم شود آنگاه قابلیت نقدشوندگی این اوراق هم افزایش می‌یابد.

جمهوری اسلامی ایران در سال 1994 میلادی مقررات ناظر بر انتشار اوراق مشارکت را تهیه کرد و شهرداری تهران به عنوان ناشر، اولین اوراق مشارکت را جهت تأمین مالی پروژه بزرگراه شهید نواب صفوی منتشر نمود. بدلیل عدم اطلاع محققان حوزه‌ی مطالعات مالی اسلامی از این ابداع، ایده‌ی­ استفاده از ابزارهای مالی اسلامی را به اوایل سال­های 1997 میلادی یعنی 3 سال پس از تصویب ضوابط اجرایی انتشار اوراق مشارکت ایران نسبت می­دهند. بنابراین، ایران به عنوان اولین کشوری بود که اقدام به طراحی و انتشار چنین ابزارهایی نمود. البته توسعه‌‌ی ابزارهای مالی و طراحی انواع مختلف آن توسط سایر کشورهای اسلامی به ویژه کشورهای عربی و مالزی بوده است.

انواع صکوک:

اوراق قرض الحسنه:

تعریف اوراق قرض الحسنه

اوراق قرض الحسنه اوراق بهاداری است که براساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود و به موجب آن قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آن‌ها به دارندگان اوراق بدهکار است و بایستی در سر رسید به آنان بپردازد.

ماهیت اوراق قرض الحسنه

دولت‌ها و مؤسسه‌های خیریه خوشنام و معروف می‌توانند برای انجام طرح‌های عام المنفعه یا برای ایجاد ارتباط بین صاحبان وجوه خیر که قصد دارند بخشی از وجوه خود را به صورت قرض الحسنه در اختیار نیازمندان قرار دهند و متقاضیان وام قرض الحسنه، از ابزار مالی اوراق قرض الحسنه استفاده کنند، به این بیان که دولت یا مؤسسه خیریه با انتشار اوراق قرض الحسنه با سررسیدهای معین وجوه مازاد افراد خیر را جمع آوری کرده در طرح خاص سرمایه گذاری می‌کند و یا به صورت مستقیم یا از طریق صندوق‌های قرض الحسنه یا بانک‌ها به افراد نیازمند وام قرض الحسنه می‌پردازد. سپس از طریق محل بودجه سالانه یا از طریق جمع آوری اقساط وام‌های قرض الحسنه، اوراق قرض الحسنه سررسید شده را تسویه حساب می‌کند.

انواع اوراق قرض الحسنه

اوراق قرض الحسنه که از طرف متفکران مسلمان پیشنهاد و در برخی کشورها به مرحله اجرا نیز رسیده دو نوع می باشد:

• اوراق قرض الحسنه بدون جایزه

در این نوع، ناشر اوراق جز بر گرداندن اصل مبلغ قرض داده شده، پرداخت هیچ اضافه ای هر چند تحت عنوان جایزه را تعهد نمی کند. خریداران اوراق نیز تنها به قصد ثواب معنوی و اخروی اقدام به خرید می کنند. نمونه عملی این اوراق در کشور مالزی جریان دارد. دولت مالزی طبق قانون مصوب مجلس، اقدام به انتشار اوراق قرض الحسنه کوتاه مدت کرده، وجوه حاصل از آن ها را در تأمین مالی پروژه های عام المنفعه و خیریه به کار می گیرد و در سر رسید اوراق، از محل انتشار اوراق جدید یا از محل بودجه سالانه، بدهی خود به صاحبان اوراق را تسویه می کند.

• اوراق قرض الحسنه با جایزه

در این نوع، ناشر اوراق افزون بر برگرداندن اصل مبلغ قرض داده شده، جوایز نقدی و غیر نقدی را به صورت قرعه کشی بین دارندگان اوراق توزیع می کند. نمونه عملی این اوراق در کشورهای مصر و سودان جریان دارد. برای مثال وزارت پست و وزارت برق سودان برای تأمین مالی برخی پروژه ها اقدام به انتشار اوراق قرضه با جایزه کرده و از مردم وجوهی را جمع آوری می کند. صاحبان اوراق حق دارند هر زمان که بخواهند به ناشر اوراق مراجعه کرده، پولشان را پس بگیرند. ناشر اوراق نیز برای ایجاد انگیزه جهت خرید و نگهداری اوراق، طبق برنامه معینی به صورت منظم بین دارندگان اوراق قرعه کشی کرده، اجناس با ارزشی جایزه می دهد.

کاربردهای اوراق قرض الحسنه

اوراق قرض الحسنه حداقل در سه زمینه با عملکردی موفق و کارآمد همراه است:

الف- تأمین مالی طرح های عام المنفعه

دولت ها، سازمان ها و مؤسسات خیریه می توانند بخشی از طرح های عام المنفعه را از طریق انتشار اوراق قرض الحسنه، تأمین مالی کرده، سپس به تدریج از محل بودجه سالانه یا درآمد همان طرح ها، یا با انتشار اوراق قرض الحسنه جدید، اوراق سر رسید شده را تسویه کنند.

• تأمین سرمایه اشتغال اقشار کم درآمد

افراد زیادی در جوامع اسلامی هستند که اگر سرمایه اندکی به صورت قرض بدون بهره در اختیارشان قرار داده شود، می توانند وارد فعالیت اقتصادی شده، به تدریج اقساط بدهی شان را بپردازند. دولت ها، بانک های توسعه ای و مؤسسات خیریه می توانند با انتشار اوراق قرض الجسنه و جذب منابع پولی افراد خیّر، چنین فرصتی را فراهم کنند.

• اعطای قرض الحسنه جهت نیازهای ضروری

افراد زیادی به دلایل متفاوت نیازهای موردی و مقطعی پیدا می کنند، به طوری که اگر مبلغ معینی به صورت قرض بدون بهره در اختیار آنان گذاشته شود، می توانند حوائج خویش را برآورده کنند؛ سپس از محل درآمد خود به تدریج بدهی شان را بپردازند، صندوق های قرض الحسنه، بانک ها و مؤسسات خیریه می توانند با انتشار اوراق قرض الحسنه و جمع آوری وجوه نیکوکاران چنین بستری را مهیا کنند.

اوراق اجاره:

یکی از مهمترین انواع صکوک معرفی شده، صکوک اجاره است. صکوک اجاره در حقیقت اوراق بهاداری است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشی از دارایی است که منافع آن بر اساس قرارداد اجاره به مصرف کننده یا بانی واگذار شده است. در صکوک اجاره حق استفاده از منافع دارایی یا مجموعه ای از دارایی ها، در برابر اجاره بها از مالک به شخص دیگری منتقل می شود.
مدت قرارداد اجاره مشخص است و می توان اجاره بها را در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سررسیدهای ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کرد. از آن جا که صکوک اجاره اوراق بهاداری است که بیان گر مالکیت مشاع فرد است، می توان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که به وسیله عامل های بازار تعیین می شود، معامله کرد.

رویه اجرایی انتشار اوراق اجاره:

• بانی جهت مشخص نمودن شیوه تامین مالی به یکی از نهادهای دارای مجوز مشاوره عرضه مراجعه می نماید.
• مشاور عرضه به نمایندگی از بانی، از سازمان بورس و اوراق بهادار موافقت اصولی تامین مالی از طریق انتشار اوراق اجاره را دریافت می نماید.
• مشاور عرضه جهت تعیین نهاد واسط به شرکت مدیرت دارایی مرکزی مراجعه می نماید.
• پس از اخذ مجوز، نهادواسط برای تامین مالی از طرف بانی به انتشار صکوک اجاره مبادرت می‌ورزد.
• نهاد واسط دارایی موجود را به بانی اجاره می دهد.
• نهادواسط پرداختهای منظم اجاره بهای حاصل ازدارایی را بین سرمایه‌گذاران توزیع می‌نماید.
• پس از پایان مدت اجاره وفروش دارایی به بانی، نهاد واسط مبلغ اسمی اوراق صکوک را به سپرده گذاران باز پرداخت می نماید.

انواع اوراق اجاره :

اوراق اجاره را مي توان به روشهاي مختلفي دسته بندي كرد. اين اوراق را بر اساس نوع عقد مي¬توان به دو دسته اوراق اجاره عادي و اوراق اجاره به شرط تمليك و بر اساس نوع باني به دو دسته شركتهاي عادي و موسسات مالي(بانكها و موسسات مالي و اعتباري غير بانكي و ليزينگها) تقسيم نمود. یا مي توان اوراق اجاره را با توجه به هدف انتشار به سه دسته شامل اوراق اجاره تأمين دارايي، اوراق اجاره تأمين نقدينگي و اوراق اجاره رهني تقسيم نمود که به صورت زیر تعریف می شوند:
1-  اوراق اجاره تأمين دارايي: اوراق اجاره تأمين دارايي، اوراقي است كه در آن نهاد واسط، يك دارايي (يا مجموعه اي از دارايی ها) را از طرف سرمايه گذاران، از فروشندهاي خريداري نموده و به باني اجاره ميدهد. از آنجا كه اوراق اجاره جهت به دست آوردن يك دارايي خاص براي باني توسط واسط منتشر مي شود، لذا به این اوراق، اوراق اجاره تأمين دارايي گفته مي شود. مانند شركت هاي ليزينگ
2-  اوراق اجاره رهني: نوع دوم اوراق اجاره بيشتر مورد استفاده بانكها، ليزينگها و موسسات اعتبار دهنده مي باشد. در اين نوع از اوراق، باني (بانك) تسهيلاتي كه قبلاً در قالب عقد اجاره به شرط تمليك پرداخته كرده را به شخص ثالثي (واسط) مي فروشد. بنابراين ابتدا واسط، اوراق اجاره را منتشر مي نمايد و سپس دارايي هايي كه بانك در قالب عقد اجاره به شرط تمليك در طي زمان به افراد مختلفي داده است را از وي خريداري مي نمايد. با فروش اين دارايي ها رابطه باني و واسط قطع مي شود و واسط از طرف سرمايه گذاران مالك دارايي هايي مي شود كه باني آنها را قبلاً به صورت اجاره به شرط تمليك به گيرندگان تسهيلات واگذار نموده است.
3- اوراق اجاره تامين نقدينگي: در اين نوع از اوراق اجاره، واسط با واگذاري اوراق به مردم و جمع آوري وجوه، به وكالت از طرف آنها يك دارايي (ثابت مشهود) را از باني خريداري كرده سپس مجددا به (باني) اجاره مي دهد. به عبارت ديگر اين نوع از اوراق، مبتني بر فروش و اجاره مجدد است. در اين حالت باني با استفاده از اوراق اجاره، اقدام به تأمين نقدينگي مورد نياز خود مي كند. به بيان ساده مي توان گفت باني توانسته است با وثيقه قرار دادن دارايي خود، مبلغي را جهت رفع نيازهاي نقدينگي خود كسب نمايد. اين عامل سبب نامگذاري اين اوراق به اوراق تامين نقدينگي شده است زيرا مثلاً شركتي كه نيازمند وجه نقد است دارايي خود را مي فروشد و آن را به صورت اجاره به شرط تمليك مجدداً به دست مي آورد. در اين نوع از اوراق نيز اجاره دارايي به صور مختلف قابل تصور است.

اوراق مرابحه:

یکی  از انواع قرارداد بیع، بیع مرابحه است که از زمان­­های قدیم بین مردم رایج بوده است و مقصود از آن بیعی است که فروشنده قیمت تمام شده­ ی کالا اعمّ از قیمت خرید و هزینه­ های حمل و نقل و نگهداری و سایر هزینه­ های مربوطه را به اطلاع مشتری می­رساند سپس تقاضای مبلغ یا درصدی اضافی به عنوان سود می­ کند. برای مثال اعلان می­کند این کالا را به هزار تومان خریده است و حاضر است به هزار و صد تومان یا با ده درصد سود به مشتری بفروشد، در بیع مرابحه چنان چه بایع در بیان قیمت خرید یا هزینه­ های مربوطه دروغ بگوید مشتری خیار فسخ پیدا می­کند. بیع مرابحه می­تواند به صورت نقد یا نسیه منعقد شود و در صورتی که نسیه باشد به طور معمول نرخ سود آن بیشتر است.
چندی است برخی از متفکران مسلمان، با استفاده از ویژگی­های بیع مرابحه اقدام به طراحی اوراق بهاداری به نام اوراق بهادار یا صکوک مرابحه کرده ­اند و در برخی کشورهای اسلامی چون مالزی تحت عنوان اوراق قرضه اسلامی به مرحله اجرا نیز رسیده است.

تعریف اوراق مرابحه

به جهت اختلاف انواع اوراق مرابحه، نمی­ توان تعریف جامع و دقیقی از این اوراق ارایه کرد اما در نگاه عام می توان گفت: اوراق مرابحه اوراق بهاداری است که دارندگان آنها به صورت مشاع، مالک دارایی مالی (دینی) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است و دارنده­ ی ورق مالک و طلبکار آن دین است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانوی می­باشند.

انواع اوراق مرابحه

برای اوراق مرابحه انواع مختلفی پیشنهاد و برخی به مرحله اجرا گذاشته شده است. مهمترین آنها عبارتند از:

• اوراق مرابحه تأمين مالي
  در اين نوع، باني براي تأمين مالي خود، اقدام به انتخاب يا تأسيس مؤسسه مالي به منظور خاص با عنوان واسط مي کند. واسط با انتشار اوراق مرابحه از طريق شرکت تأمين سرمايه، وجوه سرمايه گذاران مالي (مردم) را جمع آوري کرده و به وکالت ازطرف آنان کالاي مورد نياز باني را از توليدکننده (فروشنده) به صورت نقد خريداري و به صورت بيع مرابحه ی نسيه به قيمت بالاتر به باني مي فروشد. باني متعهد مي­شود که در سررسيد مشخص، قيمت نسيه کالا را از طريق شرکت تأمين سرمايه به دارندگان اوراق برساند. دارندگان اوراق مي توانند تا سررسيد منتظر بمانند و از سود مرابحه استفاده کنند و يا قبل از سررسيد اوراق خود را در بازار ثانوي به فروش برسانند.
  براي مثال، فرض کنید که دولت براي ارتقاي سطح حمل و نقل عمومي، نياز به خريد ۱۰۰۰ واحد اتوبوس به ارزش ۱۰۰۰ ميليارد ريال دارد و به جهت محدوديت بودجه نمي تواند قيمت آنها را نقد بپردازد، اما مي تواند به صورت نسيه يک ساله به ۱۲۰۰ ميليارد ريال خريداري کند؛ در اين فرض، اقدام به تأسيس يک مؤسسه واسط مي کند. واسط اوراق مرابحه­اي به ارزش اسمي ۱۲۰۰ ميليارد ريال (براي مثال، يک ميليون ورق يک ميليون و د ويست هزار ريالي) منتشر کرده و در مقابل، ۱۰۲۰ ميليارد ريال (هر ورق يک ميليون و دويست هزار ريالي را به يک ميليون و بيست هزار ريال) از طريق شرکت تأمين سرمايه به مردم واگذار مي کند، سپس ۲۰ ميليارد ريال آن را به عنوان هزينه عمليات استفاده مي­کند و با ۱۰۰۰ ميليارد ريال ، ۱۰۰۰ واحد اتوبوس خريداري کرده و به قيمت ۱۲۰۰ ميليارد ريال به دولت مي فروشد.
  خريداران اوراق که هر ورق را به یک ميليون و بيست هزار ريال خريده­ اند، مي­ توانند صبر کنند و در سررسيد يک ميليون و دويست هزار ريال دريافت کنند، همچنين مي توانند قبل از سررسيد بفروشند. به صورت طبيعي، هر چه به زمان سررسيد نزديک شويم، قيمت اوراق به قيمت اسمي يک ميليون و دويست هزار ريال نزديک مي­شود.

چند نکته در مورد اين اوراق مطرح است:
بازار اوليه اين اوراق مبتني بر خريد و فروش نقد و نسيه دارايي خاص است که از نظر فقهي مشکلي ندارد؛ اما بازار ثانوي آنها بر اساس جواز خريد و فروش دين است که محل بحث و گفتگو است. اوراق مرابحه و بدهي دولت که در طرح هاي ياد شده گذشت، همان طور که قابل خريد و فروش توسط مردم است، توسط بانک هاي تجاري و بانک مرکزي نيز قابل خريد و فروش ميباشد، به اين بيان که بانکهاي تجاري مي توانند بخشي از منابع مازاد خود را به خريد اين اوراق اختصاص دهند، همان طور كه بانک مرکزي ميتواند براي انجام عمليات بازار نيز از خريد و فروش اين اوراق استفاده کند.

• اوراق مرابحه تأمين نقدينگي
  در سال ۱۹۹۲ ميلادي بخش خصوصي در اقتصاد مالزي نوعي اوراق بهادار منتشر کرد که مبتني بر بيع العينه يا بازخريد دارايي فروخته شده است. در اين روش، مؤسسة ناشر اوراق، دارايي هاي دولت، سازمان ها و بنگاه­ هاي اقتصادي را به صورت نقد خريده و پولش را مي دهد، سپس با قيمتي بالاتر و به صورت نسية مدتدار به خود آنها مي فروشد و در مقابل، از آنها اسناد مالي با مبالغ و سررسيدهاي معين دريافت مي کند. مؤسسه ناشر ميتواند منتظر بماند و سررسيد مبلغ اسمي اسناد را از خريداران دريافت کند، همچنين مي تواند در بازار ثانوي آنها را بفروشد (تنزيل کند).
  وجود اين قبيل مؤسسات مالي و اوراق مرابحة باز خريد دارايي­ها، اين امکان را فراهم مي کند که از يک طرف، دولت­ها و بنگاه­هاي اقتصادي که با کمبود نقدينگي مواجه شده اند، بتوانند از طريق فروش نقدي و بازخريد نسيه دارايي­هاي خود به نقدينگي مورد نظر دست يابند و از طرف ديگر، مؤسسات مالي و به تبع آنها صاحبان وجوه مازاد از طريق خريد و فروش اين اوراق به سود معيني برسند. البته در بحث و بررسي فقهي اين اوراق، چنين معاملاتي محل اشکال است.
  براي مثال، فرض کنيد که يک شرکت هواپيمايي نيازمند ۱۰۰ ميليارد ريال نقدينگي است. اين شرکت اقدام به تأسيس يک مؤسسه واسط مي کند. واسط از طريق انتشار اوراق مرابحه، ۱۰۰ ميليارد ريال از مردم جمع کرده و يکي از دارايي هاي شرکت هواپيمايي را خريداري مي کند (براي مثال، يکي از هواپيماهاي شرکت را به ارزش ۱۰۰ ميليارد ريال خريداري مي کند)، سپس همان دارايي را به قيمت ۱۲۰ ميليارد ريال به صورت نسيه ی يک ساله به شرکت هواپيمايي مي فروشد و شرکت هواپيمايي متعهد مي­شود که آن مبلغ را در سررسيد از طريق شرکت تأمين سرمايه به صاحبان اوراق بپردازد.روابط حقوقي در اوراق مرابحه نوع دوم، همانند نوع اول است. تنها با اين تفاوت که در اين نوع، مؤسسه واسط دارايي را از خود باني به صورت نقد خريداري مي کند، سپس همان دارايي را با قيمت بالاتري به صورت نسيه يک ساله به خود او مي فروشد.
• اوراق مرابحه تشکيل سرمايه شرکت هاي تجاري
  در اين نوع از اوراق مرابحه، هدف تشکيل سرمايه، فعاليت تجاري مستمر است. باني (شرکت تجاري) که نقش ناشر را نيز دارد، با انتشار و واگذاري اوراق مرابحه، وجوه نقدي مازاد افراد را جمع­ آوري کرده به وکالت از طرف آنان، کالاهاي مورد نياز دولت، سازمان­هاي دولتي، شرکت­هاي وابسته به دولت و بنگاه­هاي اقتصادي بخش خصوصي و مصرف کنندگان را از توليد کنندگان يا مراکز فروش به صورت نقد خريده، سپس با افزودن نرخ معيني به عنوان سود، به صورت نسيه به مصرف کنندگان نهايي مي­فروشد .سود حاصل از عمليات خريد و فروش، پس از کسر درصدي به عنوان حق الوکاله ناشر (شرکت تجاري)، به صورت فصلي يا سالانه از طريق شرکت تأمين سرمايه بين صاحبان اوراق توزيع مي شود.براي مثال، يک فروشگاه زنجيره­اي مي تواند براي تشکيل يا تکميل سرمايه تجاري خود، اين اوراق را منتشر کند تا با تجهيز سرمايه به وکالت از طرف صاحبان اوراق به فعاليت تجاري بپردازد و در پايان هر سال مالي، سود به دست آمده از فعاليت تجاري را محاسبه نموده و بخشي از آن را به عنوان حق الوکاله و هزينه عمليات خودش بر مي­دارد، بقيه را به عنوان سود سالانه بين صاحبان اوراق تقسيم ميکند و با استفاده از اصل سرمايه به فعاليت ادامه ميدهد.در اين اوراق در هر مقطع زماني، دارايي ناشر (شرکت تجاري)، ترکيبي از پول نقد، اجناس و مطالبات خواهد بود که صاحبان اوراق به صورت مشاع مالک آنها هستند و مي­توانند در وقت نياز به ديگري واگذار کنند، قيمت خريد و فروش اوراق مرابحه به تناسب نرخ سود پرداختي ناشر به صاحبان اوراق و بازده ساير ابزارهاي مالي مشابه، تعيين ميشود و ممکن است که از قيمت اسمي کمتر يا بيشتر باشد. اوراق مرابحه نوع سوم، ماهيت اوراق سهام شرکت­ها را دارد و مي­ تواند بدون سررسيد معين منتشر شود، همان طور که مي توان ابتدا آن را به صورت سررسيد، اما قابل تبديل به اوراق سهام طراحي کرد.
• اوراق مرابحه رهنی
  یکی از کاربردهای مهم اوراق مرابحه برای تبدیل کردن تسهیلات بانک‌ها و شرکت‌های لیزینگ به اوراق بهادار مي باشد. در این روش، بانی(بانک‌ یا شرکت‌ لیزینگ) که داراییهایی را به صورت مرابحه (فروش اقساطی) رهنی به دولت، بنگاه‌ها و خانوارها واگذار کرده است می‌توانند با تبدیل به اوراق بهادار کردن مطالبات حاصل از تسهیلات مرابحه، منابع خود را نقد کنند. برای این منظور اقدام به تاسیس واسط می‌نمايد. واسط با انتشار اوراق مرابحه، وجوه سرمایه‌گذاران را جمع‌آوری، سپس به وکالت از طرف آنان دیون حاصل از تسهیلات مرابحه را به قیمت تنزیلی از بانی(بانک‌ یا شرکت‌ لیزینگ) خریداری می‌کند، بانی متعهد می‌شود در سررسیدهای مشخص مبلغ اسمی دیون را از بدهکاران‌ وصول کرده و از طریق شرکت تامین سرمایه به دارندگان اوراق برساند. دارندگان اوراق می‌توانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود نهایی اوراق استفاده کنند و نيز می‌توانند قبل از سررسید، اوراق خود را در بازار ثانوی با سود کمتر بفروشند.

بازار ثانويه اوراق مرابحه

همه ی انواع اوراق مرابحه از نوع ابزاره­اي مالي انتفاعي با سود معين مي باشد، بر اين اساس مي تواند اهداف و سليقه هاي بخش مهمي از صاحبان وجوه مازاد که قصد سرمايه­ گذاري بدون ريسک دارند را پوشش دهد. در نتيجه، اگر مشکل فقه­ي نداشته باشد، قابليت خريد و فروش در بازار ثانوي را خواهد داشت. در نوع اول، دوم و چهارم اوراق مرابحه، در حقيقت دارنده ی ورق مرابحه، مالک سند مالي با سررسيد معين است؛ بنابر اين، مي تواند با توجه به نرخ تنزيل، آن را به مبلغي کمتر از قيمت اسمي به شخص ثالث (خريدار) بفروشد، تفاوت قيمت خريد و قيمت اسمي ورق سود خريدار از سرمايه­ گذاري در اوراق مرابحه خواهد بود که نرخي معين است. در حقيقت، مالک در نوع سوم دارنده ی ورق مرابحه، مشاع بخشي از دارايي ناشر اوراق (شرکت تجاري) است و با فروش ورق، مالکيت خود را از آن دارايي مشاع واگذار مي­کند و خريدار ورق، مالک آن دارايي شده و به تبع آن ، دريافت کننده ی سود ناشر از محل فعاليت خريد و فروش مرابحه اي خواهد بود، اين نرخ نيز تقريبًا معين است.

 اوراق مضاربه:

مضاربه در لغت یعنی تجارت با سرمایه دیگری و در اصطلاح عبارت است از اینکه شخصی (مالک) ،مالی (سرمایه) را به دیگری (عامل) بدهد و در مقابل، سهم معینی از سود آن سرمایه را بگیرد، سود اوراق مضاربه بستگی کامل به سود فعالیت تجاری خواهد داشت.

سود فعالیت تجاری نیز گرچه تا حدودی قابل پیشبینی است، اما در عمل تابع عوامل مختلفی است که احتمال دارد مغایر با پیشبینی درآید. درنتیجه سود اوراق کاملا متغیر و در پایان دوره مالی قطعی می شود.

علمای شیعه برخلاف اهل تسنن عقد مضاربه را منحصر در تجارت می دانند، به همین جهت در ایران این عقد تنها در تجارت منعقد میگردد.

مراحل انتشار صکوک مضاربه:

الف) نهادواسط از طریق مشاور عرضه تامین سرمایه با بانی برای انجام طرح تجاری وارد قرارداد می‌شود.

ب) نهادواسط برای تامین مالی از طرف بانی به انتشار صکوک مضاربه مبادرت می‌ورزد.

ج) نهادواسط مبلغ حاصل از فروش اوراق به سرمایه گذاران را، برای انجام طرح تجاری در اختیار بانی قرار می دهد.

د) نهادواسط پرداختهای منظم سود و عایدات نهایی حاصل از فعالیت طرح تجاری را بین سرمایه‌گذاران توزیع می‌کند.

ه) پس از پایان طرح تجاری، نهادواسط مبلغ اسمی اوراق صکوک را از بانی اخذ کرده و به سپرده گذاران باز پرداخت می نماید.

انواع اوراق مضاربه:

1-اوراق مضاربه خاص : جهت انجام فعالیت تجاری خاص، عرضه شده و پس از اتمام آن فعالیت، سود حاصل تقسیم می گردد.

2-اوراق مضاربه عام باسررسید : در این اوراق بانی، باسررسید معین (مثلا سه سال یا پنج سال) و با دوره های مالی مشخص (مثلا سه ماه یا شش ماه یا یکسال) اوراقی را منتشر می نماید سپس با سرمایه حاصل به تجارت می پردازد. در این حالت معمولا فعالیت خاصی برای بانی معین نمی گردد.

3-اوراق مضاربه عام بدون سرسید: این اوراق در فعالیت و پرداخت سود همانند حالت قبل عمل نموده تنها با این تفاوت که سررسید ندارد و تا انحلال شرکت این اوراق دارای اعتبار بوده و در هر دوره مالی سود پرداخت می نمایند .

ویژگی های صکوک مضاربه:

الف) قرارداد صکوک مضاربه مبتنی بر بیانیه ثبت است که کلیه اطلاعات تعیین شده در شریعت مانند ماهیت سرمایه، درصد تقسیم سود و سایر اطلاعات مرتبط با انتشار را در بر دارد.

ب) اگر بازار اولیه و ثانویه اوراق مضاربه به صورت رقابت سالم اداره شود، نرخ های بازدهی اوراق به سمت نرخ های بازدهی بخش بازرگانی سوق داده شود و نرخ آن بخش، به سمت نرخ بازدهی سرمایه در کل اقتصاد حرکت کند، اوراق مضاربه ابزار مناسبی برای توزیع عادلانه ارزش اقزوده در کل اقتصاد خواهد بود.

اوراق منفعت:

یکی دیگر از اوراق بهاداری که برای پر کردن خلا حاصل از حذف اوراق قرضه، در بازار مالی اسلامی پیشنهاد شده، اوراق بهادار منفعت است که می‌تواند با استفاده از قراردادهای مجاز شرعی طراحی و در توسعه کمی و کیفی بازار مالی کمک کند.

تعریف اوراق منفعت

ورق منفعت سند مالی بهاداری است که بیانگر مالکیت دارندة آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به وی منتقل شده است مانند گواهی حق اقامت در هتل معین برای روز معین، حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم یا سال معین، حق استفاده از یک ساعت پرواز برای مقصد معین و حق استفاده از خدمات حج یا عمره برای سال معین.

کاربردهای اوراق منفعت

اوراق بهادار منفعت در دو بخش عمده می تواند به کار گرفته شود:

1- واگذاری منافع آینده دارایی های بادوام:

صاحبان دارایی های بادوام گاهی به نقدینگی احتیاج دارند و حاضرند برای تأمین آن، بخشی از منافع حاصل از دارایی های بادوام خود را از پیش واگذار کنند. در این موارد اگر صاحبان دارایی در جست و جوی استفاده کننده نهایی (کسی که بخواهد در روز معین از منافع دارایی معین استفاده کند) باشند، احتمال موفقیت خیلی پایین و در حد صفر است. برای حل این مشکل می توان از اوراق منفعت استفاده کرد. یعنی صاحبان دارایی برای بخشی از منافع دارایی، اوراق منفعت منتشر و سپس آن ها را در مقابل مبلغ معینی به متقاضیان واگذار می کنند. دارندگان اوراق می توانند صبر کنند و در زمان معین از آن منافع بهره ببرند؛ کما اینکه می توانند قبل از فرا رسیدن مدت آن را به دیگران واگذار کنند.

2- واگذاری خدمات آینده

همانند صاحبان دارایی های بادوام، شرکت ها و مؤسسه های خدماتی نیز گاهی برای تأمین سرمایه در گردش یا توسعه فعالیت های اقتصادی، نیازمند پول می شوند و حاضرند بخشی از خدمات آینده خود را از پیش واگذار کنند. در این موارد نیز اگر شرکت های خدماتی به دنبال مشتری نهایی (استفاده کننده واقعی از خدمات) باشند، احتمال موفقیت در سطح پایین و نزدیک به صفر است، در حالی که استفاده از اوراق بهادار منفعت می تواند این مشکل را به آسانی حل کند.

رویه اجرایی انتشار اوراق منفعت

1- بانی (موسسه خدماتی)، طرح واگذاری منافع دارایی های بادوام یا محصولات خدماتی خود را شناسایی کرده و با مراجعه به امین (شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه) شرکت واسط را تشکیل می دهد.
2- بانی (موسسه خدماتی)، طی قراردادی منافع دارایی های بادوام یا محصولات خدماتی خود را برای مدت زمان معینی به واسط واگذار می کند.
3- واسط (ناشر)، بعد از کسب مجوزهای لازم از سازمان بورس و اوراق بهادار، به انتشار اوراق منفعت اقدام کرده، منافع و خدمات خریداری شده را به مردم (سرمایه گذاران مالی) واگذار کرده و وجوه سرمایه گذاران مالی را جمع آوری می کند.
4- ناشر با استفاده از وجوه جمع آوری شده از واگذاری اوراق منفعت، بدهی خود به بانی از بابت خرید منافع و خدمات را می پردازد.

بازار ثانوی اوراق منفعت

صاحبان اوراق منفعت حق دارند در سر رسید مشخص خود به صورت مستقیم از منابع دارایی ها یا خدمات شرکت های خدماتی استفاده کنند و یا تا سررسید آن ها را به متقاضیان منافع و خدمات واگذار کنند، بنابر این اوراق منفعت برای دارندگان اوراق فواید زیادی دارند، اولاً یک نوع رزرو کردن منافع و خدمات برای زمانی مشخص است که شخص می تواند بر اساس آن برنامه ریزی کند، ثانیاً استفاده از منافع و خدمات از طریق اوراق منفعت به نقدینگی نیاز پیدا کند یا از استفاده از منافع و خدمات صرف نظر نماید، می تواند اوراق منفعت را به دیگری واگذار کند. فواید مذکور باعث می شود برای اوراق بهادار منفعت، عرضه و تقاضا و به دنبال آن بازار شکل بگیرد. هر چه اوراق منفعت منافع و خدمات شفاف تر و انتشار دهندگان آن در ارائه منافع و خدمات پایبندتر به حقوق دارندگان اوراق باشند، بازار ثانویه از رونق بیشتری برخوردار خواهد بود.

قیمت اوراق بهادار منفعت و سود حاصل از خرید و فروش آن ها (نرخ بازدهی) به عوامل زیادی چون اعتبار صاحبان دارایی و شرکت های خدماتی، قیمت اسمی منافع و خدمات، نرخ بازدهی ابزارهای مالی مشابه، زمان و مکان ارائه منافع و خدمات بستگی دارد.

اوراق مزارعه:

مزارعه در اصطلاح قراردادی است که به موجب آن، یکی از طرفین قرارداد، زمینی را برای مدت معین در اختیار دیگری قرار می دهد که آن را زراعت کرده و حاصل را با هم تقسیم کنند. در قرارداد مزارعه، صاحب زمین را مزارع و کسی که روی زمین کار می کند را عامل یا زارع می گویند. صاحب زمین لازم نیست شخصاً مالک زمین باشد، بلکه اگر وکیل یا ولی مالک نیز باشد کفایت می کند.

از جمله ابزارهای مالی که می توان بر اساس قراردادهای شرعی طراحی و در بازارهای اسلامی مورد استفاده قرار داد، اوراق مزارعه است.

تعریف و ماهیت اوراق مزارعه

اوراق مزارعه اوراق بهاداری است که براساس قرارداد مزارعه طراحی شده است، ناشراوراق مزارعه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان اوراق را جمع آوری کرده با آن وجوه اراضی قابل زراعت خریداری می‌کند سپس آن اراضی را به قرارداد مزارعه از طرف دارندگان اوراق به کشاورزان واگذار می‌کند تا روی آن اراضی زراعت کنند و در پایان سال زراعی محصول را با هم تقسیم کنند، در اوراق مزارعه، دارندة اوراق نقش مالک زمین زراعی و ناشر اوراق نقش وکیل مالک و کشاورز نقش عامل (زارع) را ایفا می‌کند، پس اوراق مزارعه سند مالکیت مشاع دارندة اوراق بر اراضی مزروعی معین می‌باشد.

اوراق مزارعه به تبع قرارداد مزارعه منحصر در باب زراعت است و شامل همه انواع محصولات زراعی می شود. شیوه اجرایی استفاده از این اوراق باید بدین شکل باشد که یک مؤسسه مالی فعال در بخش کشاورزی با مطالعات اولیه و شناسایی اراضی مناسب زراعت، متناسب با ارزش خرید و آماده سازی آن اراضی، اوراق مزارعه منتشر و در اختیار متقاضیان قرار می دهد، سپس با وجوه حاصل از واگذاری اوراق، آن اراضی را خریداری و برای زراعت آماده سازی می کند؛ فعالیت هایی چون تسطیح، زه کشی، کانال کشی، خیابان کشی و … سپس اراضی آماده زراعت را به قرارداد مزارعه به زراعین و کشاورزان بدون زمین می دهد تا روی آن زراعت و در پایان سال زراعی، محصول به دست آمده را طبق قرارداد تقسیم کنند. مؤسسه مالی بعد از تحویل گرفتن سهم صاحبان اوراق (صاحبان اراضی) از محصول و فروش آنها در بازار محصولات کشاورزی، ابتدا حق الوکاله خود را بر می دارد، سپس باقی مانده سود را بین صاحبان اوراق تقسیم می کند. این رویه تا زمانی که مؤسسه مالی منحل نشده است همه ساله تکرار می شود.

سود اوراق مزارعه به صورت متعارف به دوره زراعی بستگی داشته و در اکثر محصولات سالانه است. مقدار سود نیز به عوامل زیادی چون میزان تولید (محصول)، قیمت بازار و مدیریت هزینه های تولید بستگی دارد و به طور کامل متغییر است. به این معنی که مؤسسه ناشر گرچه بر حسب سال های گذشته و پیش بینی وضعیت آینده می تواند دامنه تغییرات سود اوراق را برآورد کند، اما سود واقعی در پایان سال مالی مشخص می شود.

بازار ثانوی اوراق مزارعه

دارنده اوراق مزارعه می تواند اوراق را نگه داری کرده و در پایان هر دوره زراعی از سود اوراق استفاده کند، کما این که می تواند در مواقع نیاز به نقدینگی، آن ها را در بازار ثانوی بفروشد. از آن جا که اوراق مزارعه بیانگر مالکیت دارنده ورق نسبت به سهم مشاعی از اراضی زراعی است، انتظار می رود افزون بر سود حاصل از زراعت، ارزش اراضی زراعی نیز به تناسب نرخ تورم افزایش پیدا کند، در نتیجه به طور طبیعی قیمت اوراق مزارعه بیشتر از قیمت اصلی آن ها خواهد بود، به عبارت دقیق تر قیمت اوراق مزارعه در بازار ثانوی تابع دو عامل خواهد بود. نخست رشد ارزش زمین که به طور متعارف مساوی یا بیشتر از نرخ تورم است. دوم، سود سالانه که فروشنده و خریدار برای هر سال مالی از اوراق انتظار دارند. هرچه به پایان سال زراعی نزدیک شویم، قیمت اوراق مزارعه از این جهت افزایش می یابد و بعد از تقسیم سود، تأثیر این عامل روی قیمت از بین می رود، سپس با گذشت زمان، دوباره تأثیرش شروع می شود.

اوراق مساقات:

اوراق مساقات اوراق بهاداری است که براساس قرارداد مساقات طراحی شده است، ناشر اوراق مساقات با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان اوراق را جمع آوری کرده با آن وجوه باغات قابل بهره برداری را خریداری سپس به وکالت از طرف دارندگان اوراق به قرارداد مساقات به باغبانان واگذار می‌کند تا به آنها رسیدگی کنند و در پایان محصول به دست آمده را با هم تقسیم کنند، در این اوراق دارندة اوراق نقش مالک، ناشر نقش وکیل و باغبان نقش عامل در قرارداد مساقات را ایفا می‌کنند و اوراق مساقات سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغات معین است.

ماهیت اوراق مساقات

اوراق مساقات به تبع قرارداد مساقات، منحصر در باب باغداری است و شامل انواع باغ های میوه، حتی درخت هایی که از گل با برگ آن ها استفاده می شود، می گردد. شیوه عملیاتی نمودن این اوراق بدین شکل است که یک مؤسسه مالی فعال در بخش کشاورزی با انجام مطالعات اولیه و شناسایی باغ های مناسب سرمایه گذاری و زمین های قابل تبدیل به باغ را خریداری، بعد از آماده سازی (حفر چاه، کانال کشی، غرس نهال های مناسب و … ) آن ها را به قرارداد مساقات به باغبانان واگذار می کند تا روی آن ها کار و محصول به دست آمده را طبق قرارداد تقسیم کنند. مؤسسه مالی بعد از تحویل گرفتن سهم صاحبان اوراق از محصول و فروش آن در بازار محصولات کشاورزی، ابتدا حق الوکاله خود را بر می دارد، سپس باقی مانده سود را بین صاحبان اوراق تقسیم می کند، این رویه تا زمانی که مؤسسه مالی منحل نشده است، همه ساله تکرار می شود.

سود اوراق مساقات به طور متعارف سالانه است و به عوامل زیادی چون میزان تولید (برداشت محصول)، قیمت محصولات و هزینه های انجام گرفته بستگی دارد، بنابر این ناشر اوراق گرچه می تواند بر حسب تجارب سالیان قبل و پیش بینی آینده، دامنه سود انتظاری را تخمین بزند، اما سود واقعی در پایان سال مالی مشخص می شود.

بازار ثانوی اوراق مساقات

دارنده اوراق مساقات می تواند اوراق را نگه دارد و در پایان هر سال مالی از سود آن استفاده کند، کما این که می تواند در مواقع نیاز به نقدینگی، آن ها را در بازار ثانوی بفروشد. از آن جا که اوراق مساقات بیانگر مالکیت مشاع دارندگان اوراق نسبت به باغات مورد قرارداد مساقات است، در نتیجه قیمت اوراق مساقات افزون بر نرخ سود انتظاری سالانه به افزایش قیمت خود باغ ها نیز بستگی دارد و چون قیمت باغ ها به صورت متعارف و در حد نرخ تورم افزایش پیدا می کند، انتظار می رود قیمت اوراق رشدی متناسب با نرخ تورم باشد، کما اینکه انتظار می رود هر چه به زمان برداشت محصول نزدیک شویم، به جهت سود انتظاری سالانه، قیمت اوراق افزایش یابد.

اوراق استصناع:

یکی از ابزارهای مالی که در برخی از کشورای اسلامی از مرحله فکر گذشته و چند سالی است به مرحلة اجرا نیز رسیده است اوراق بهاداری است که براساس قرارداد استصناع (سفارش ساخت) طراحی شده است.

تعریف استصناع

واژه استصناع در لغت از باب استفعال از مادة «صنع» است و به معنای طلب و سفارش ساخت چیزی را می‌گویند و در استعمال عرفی عبارت از این است که کسی، ساخت شی‌ای را از صنعت‌گر یا هنرمندی تقاضا کند و در اصطلاح فقهی و حقوقی، استصناع قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین قرار داد، در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل چیز مشخصی را در زمان معین نسبت به طرف دیگر به عهده می‌گیرد.
سه نکته در قرارداد استصناع وجود دارد که آن را از سایر قراردادها متمایز می‌کند، نخست این که، در قرارداد استصناع به طور معمول کالای مورد نظر (موضوع استصناع) موجود نیست و سازنده در آینده آن را ساخته و تحویل می‌دهد، دوم اینکه در قرارداد استصناع تهیة مواد اوّلیه و لوازم کار به عهدة سازنده است و سوم این که به‌طور معمول در زمان انعقاد قرارداد کل ثمن پرداخت نمی‌شود بلکه بخشی ازآ‌ن به عنوان پیش پرداخت داده می‌شود بخش دیگر به صورت دفعی یا تدریجی تا زمان تحویل کالا پرداخت می‌شود گاهی بخشی از آن به بعد از تحویل هم منتقل می‌شود.

تأمین مالی از طریق اوراق استصناع

دولت، شهرداری ها، شرکت های دولتی و بخش خصوصی برای تأمین مالی طرح های عمرانی و توسعه ای می توانند از طریق استصناع اقدام کنند. این عمل به دو روش مستقیم و غیر مستقیم قابل اجرا است.

استصناع مستقیم:

در این روش وزارتخانه ها، شهرداری ها، شرکت های دولتی و خصوصی که در صدد احداث یا توسعه پروژه خاصی هستند و فاقد اعتبار مالی لازم برای انجام آن را در زمان حاضر می باشند، طبق قرارداد استصناع (صلح) ساخت پروژه مذکور را به پیمانکار (سازنده) مربوطه سفارش می دهند و در مقابل متعهد می شوند بها و اجرت پروژه را طبق زمان بندی مشخص (برای مثال پنج تا ده سال) به سازنده آن بپردازند. در این روش سفارش دهنده به جای پرداخت وجه نقد در سر رسیدهای مقرر، اقدام به اعطای اوراق بهادار استصناع متناسب با پیشرفت پروژه می کند. پیمانکار (سازنده) دریافت کننده اوراق بهادار استصناع می تواند صبر کند تا در سر رسید مقرر وجه اسمی سند را از سفارش دهنده دریافت کند و یا می تواند قبل از سر رسید، اسناد مذکور را در بازار ثانوی (بورس اوراق بهادار و یا فرابورس) بفروشد (تنزیل کند).

استصناع غیر مستقیم

گاهی پیمانکاران تمایل دارند به تناسب پیشرفت پروژه، بهای پروژه را دریافت کرده و با تحویل آن، تسویه حساب کنند. این افراد به معاملات مدت دار (بیش از طول احداث پروژه) و وارد شدن در بازارهای مالی علاقه ای ندارند. کما این که گاهی طرح چنان بزرگ و دارای ابعاد مختلف است که یک پیمانکار توان انجام آن را ندارد، در این موارد وزارتخانه ها و سازمان ها می توانند از طریق بانک ها وارد شوند. به این بیان که وزارتخانه احداث پروژه خاصی (مثل ساخت و تحویل یک فرودگاه بین المللی) را طبق قرارداد استصناع از یک بانک می خواهد. بانک متعهد می شود در قبال مبلغ مشخصی که بر اساس زمان بندی معین (برای مثال ده سال) پرداخت می شود پروژه را تحویل دهد. سپس بانک آن پروژه را در قالب پروژه های کوچک تر تعریف کرده، با چند پیمانکار قرارداد استصناع می بندد. قراردادهای استصناع بانک با پیمانکاران می تواند در زمان بندی متفاوت از استصناع اول (وزارتخانه با بانک) باشد. حتی بانک برای پایین آوردن قیمت قراردادها می تواند قراردادهای استصناع خود با پیمانکاران را به گونه ای طراحی کند که با اتمام پروژه تسویه حساب شود.

در این روش نیز وزارتخانه مربوطه به تناسب پیشرفت پروژه، اوراق بهادار استصناع را که به تناسب قرارداد دارای سر رسیدهایی- برای مثال یک تا ده سال- هستند در اختیار بانک قرار می دهد. بانک نیز می تواند در مواقع نیاز به نقدنگی، آن ها را در بازار ثانوی بفروشد و در مواقع مازاد نقدینگی از مردم بازخرید کند، کما اینکه می تواند صبر کند، در سر رسید مبلغ اسمی آن را از دولت دریافت کند.

اوراق سلف(سلم):

در ساختار صکوک سلف(سلم)، یک مؤسسه با مؤسسة دیگری به نمایندگی از طرف خریداران صکوک سلف وارد قرارداد می‌شود و هدف از این قرارداد، این است که بین کالاها و خریداران واسطه شود و به عنوان یک رابط جهت تسهیل فعالیت اقدام نماید. در رابطه با انتشار صکوک سلف باید توجه داشت که کالاهایی که در این صکوک قرار می‌گیرند نباید جزء کالاهایی باشد که برای این عقود در شرع مجاز دانسته نشده‌اند؛ و بنابراین انواع طلا و سکه را نمی‌توان جهت انتشار صکوک سلف به عنوان دارایی پایه قرار داد. در ساختار صکوک سلف، متعهد قرارداد می‌بندد که از طرف دارندگان نهایی صکوک، کالا را خریداری کند و سپس جهت اینکه سود دارندگان صکوک فراهم گردد، این دارایی را به فروش برساند. متعهد در قبال انجام این خرید و فروش، کمیسیون کارگزاری و حق‌الزحمة عاملیت دریافت می‌کند.

انواع توافق‌نامه‌هایی که در سازوکار انتشار صکوک سلف قرار می‌گیرند عبارتند از: توافق‌نامه‌های محافظت و عاملیت که بین سرمایه‌گذاران و واسطه‌های آنان به امضاء می‌رسند. در سازوکار انتشار صکوک سلف غالباً از یک توافق‌نامة کلی استفاده می‌شود تا طبق آن عامل بتواند در هر زمان که مناسب بود به خرید و فروش از طرف مشتریان بپردازد. این توافق‌نامه‌های کلی بین سرمایه‌گذاران و واسطه‌های ‌آنها، غالباً در متن قرارداد عاملیت کلی جهت خرید که بین کارگزار به عنوان متعهد یا نمایندة متعهدها امضاء می‌شود، مطرح می‌گردد. واسطه غالباً یک اعتبار اسنادی از یک بانک با درجة اعتبار بالا مطالبه می‌کند تا معامله را تضمین کند و در برخی مواقع یک تعهد جهت پرداخت دریافت کند.

بنابراین با انتشار اوراق سلف، شرکت ها می‌توانند نیاز نقدینگی خود را مرتفع سازند و سرمایه‌گذاران نیز با خرید اوراق سلف این فرصت را دارند که کالای مورد نیاز خود را در تاریخ سررسید به قیمت مناسبی تهیه کنند و چنانچه قیمت کالا در بازار در تاریخ سررسید بالاتر از قیمت توافقی در قرارداد سلف باشد آنگاه مابه‌التفاوت این دو مبلغ، سود سرمایه‌گذاران را تشکیل می‌دهد. لذا اوراق سلف را می‌تواند یک ابزار سرمایه‌گذاری به شمار آورد. یکی از ویژگی‌های مهم ابزارهای سرمایه‌گذاری قابلیت نقدشوندگی آن است. اگر یک ابزار مالی در بازار قابل معامله نباشد و به عبارت دیگر قابلیت نقدشوندگی نداشته باشد گزینة چندان مناسبی برای سرمایه‌گذاران به شمار نمی‌رود. شخصی که اقدام به خرید اوراق سلف می‌کند انتظار دارد که قیمت کالای مورد نظر در تاریخ سررسید افزایش یابد. حال اگر قبل از تاریخ سررسید انتظار وی از قیمت کالا تغییر کند وی تصمیم به فروش ورقة سلف خود می‌گیرد. اگر شرایط فروش ورقة سلف قبل از سررسید در یک بازار سازمان یافته امکان‌پذیر باشد آنگاه سرمایه‌گذاران بیشتری اقدام به سرمایه‌گذاری در اوراق سلف خواهند کرد.

کاربردهای مهم اوراق سلف

1-      تأمین مالی بنگاه های اقتصادی

با این روش، از یک سو پس اندازكنندگاني كه به علت كوچك بودن حجم سرمايه خود يا به علت نداشتن مهارت كافي توانايي سرمايه گذاري مستقيم ندارند، مي توانند با خريد اوراق پيش گفته از راكد ماندن وجوه خود جلوگيري كرده و از سود آن بهره مند شوند. از سوي ديگر ، بنگاه هاي اقتصادي اعم از خصوصي يا دولتي كه با كسري منابع مالي روبه رو هستند ، مي توانند از راه انتشار اين اوراق و با پيش فروش محصول خود، بخشي از وجوه مورد نياز خود را تأمين كنن د. تفاوت اين روش با اوراق سهام و اوراق مشاركت اين است كه اولاً، خريدار در مالكيت و مديريت بنگاه شريك نخواهد بود؛ در نتيجه در نيازهاي مالي كوتا ه مدت و موردي، براي صاحبان بنگاه ترجيح خواهد داشت. ثانياً با توجه به امكان تعي ين دامنه سود آن، براي افراد ريس ك گريز و متعارف جاذبه خواهد داشت.

2-       جبران کسری بودجه

برخي از دولت ها براي جبران كسري بودج ه مورد نياز خود به پيش فروش بين المللي محصول ها و مواد خام اقدام مي كنند، اين كار باعث انتقال بخشي از ارزش افزوده ملي به خارج از كشور مي شود. به ويژه زماني كه دولتي به علت نياز مالي شديد احتياج به ت أمين مالي دارد و از طرف ديگر به علت وضعيت خاص سياسي و اقتص ادي قيمت فروش مواد خام پايين است. در اين موردها دولت مي تواند با انتشار اوراق سلف محصول ها يا مواد خام را به مردم بفروشد سپس در سررسيد به وكالت از طرف صاحبان اوراق محصول ها يا مواد خام ر ا به صورت نقد در بازارهاي جهاني فروخته با صاحبان اوراق تسويه كند. به اين ترتيب كسري بودجه دولت تأمين مي شود و تفاوت قيمت نقد و سلف، در قالب سود اوراق سلف به مردم كشور مي رسد.

اوراق جعاله:

معنای لغوی جعاله:

در لغت نامه فارسی، جعاله بدین صورت بیان شده است:«پاداشی که برای عامل عمل قرار دهند.» جعاله در لغت به معنای «وعده دادن مال برای کسی که به عمل معینی قیام می کند» است.

معنای اصطلاحی:

معنای فقهی جعاله: در بیان فقها، جعاله عقدی (قراردادی) است که به موجب آن، فرد (جاعل) متعهد می شود تا در برابر عملی که برای وی انجام می شود، پاداش معینی- به عامل- پرداخت نماید. در این معنا، ارکان جعاله عبارتند از: جاعل، عامل، عمل(نتیجه فعل عامل)، جعل.

معنای قانونی (حقوقی) جعاله: ماده 561 قانون مدنی، جعاله را اینگونه تعریف می کند: « جعاله عبارت است از التزام شخص به ادای اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از این که طرف معین باشد یا غیر معین.»

اوراق جعاله:

اوراق بهاداری است که دارندگان آن به صورت مشاع، مالک بخشی از دارایی هستند که این دارایی ها طبق عقد جعاله در پروژه ها استفاده می شود. اوراق جعاله، اوراق مالکیت مشاع دارایی است که بر اساس قرارداد جعاله، تعهد انجام و تحویل آن مقرر گردیده است. بعد از پایان عمل (موضوع قرارداد جعاله)، صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه عمل خواهند بود. نتیجه عمل ممکن است خدمت یا دارایی فیزیکی باشد.

ویژگی های اوراق جعاله:

1-       اوراق جعاله، ابزار مالی بانام یا بی نامی است که برای مدت زمان معین یا نامعین و با نحوه پرداخت از پیش تعیین شده انتشار می یابد. دارندگان این اوراق، مالک دارایی های انتشاریافته می باشند؛

2-      اوراق جعاله به دو صورت با سررسید و بدون سررسید منتشر می شود. در صورت دارا بودن سررسید، انتشار آن به دو روش کوتاه مدت (با سررسید کمتر از یک سال) و بلندمدت (با سررسید بیشتر از یک سال) است؛

3-       قیمتی که بر روی ورق جعاله درج می شود، قیمت اسمی آن است. به این معنا که انتشار دهنده این اوراق، موظف است اقساط را در زمان های مقرر، به وسیله مراجع اعلام شده به دارنده این اوراق بپردازد؛

4-      این اوراق مالکیت مشاع دارندگان آن درباره دارایی های ساخته یا تعمیر شده ای است که به تبع قرارداد جعاله حاصل می شوند.

اوراق مشارکت:

یکی دیگر از ابزارهای مالی قابل استفاده در بازار سرمایه کشورهای اسلامی، اوراق بهادار مشارکت است که براساس قرارداد شراکت منتشر می‌شود.

تعریف اوراق مشارکت

اوراق مشارکت سندی است گویای مالکیت دارنده آن، نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی که متعلق به دولت، شرکت‏های تعاونی یا خصوصی است و تا سررسید اوراق، هر نوع تغییر قیمت دارائی متوجه صاحب اوراق مشارکت است. طبق تعریف قانون انتشار اوراق مشارکت در ایران اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام يا بي‌نامى است كه به قيمت اسمى مشخص براى مدت معين منتشر مي‏ شود و به سرمايه‏ گذارانى كه قصد مشاركت در اجراى طرح‏هاى موضوع انتشار اوراق را دارند واگذار مي‌گردد.

صکوک خرید دین:

اوراق خرید دین، اوراق بهادار بانامي است كه به منظور خرید مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی به استثنای مطالبات ناشی از عقد سلف منتشر می‌شود. منظور از مطالبات، مطالبات ریالی مدت‌دار اشخاص حقوقی از اشخاص حقیقی و حقوقی ناشی از عقود مبادله‌ای از قبیل فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک و جعاله (به استثنای سلف) می‌باشد.

کاربرد اوراق خرید دین

اوراق خرید دین به منظور خرید مطالبات ریالی مدت‌دار اشخاص حقوقی از اشخاص حقیقی و حقوقی ناشی از عقود مبادله ای از قبیل فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک و جعاله (به استثنای سلف) منتشر می‌شود. با انتشار اوراق مذکور، بنگاه‌های اقتصادی (بعنوان بانی) می‌توانند مطالبات و اسناد مدت دار خود را به کسر فروخته و مشکل نقدینگی خود را مرتفع سازند.

رویه اجرایی اوراق خرید دین

1- ناشر (نهاد واسط) نسبت به انتشار اوراق خرید دین اقدام می کند؛

2- مبالغ اسمی اوراق از طرف سرمایه گذاران توسط نهاد واسط جمع آوری می شود؛

3- نهاد واسط مطالبات را از بانی خریداری نموده و وجوه حاصل از انتشار اوراق را در اختیار وی قرار می دهد؛

4- بدهکاران (گیرندگان تسهیلات) اقساط مربوطه را به بانی پرداخت کرده و بانی این مبالغ را در اختیار نهاد واسط قرار می دهد؛

5- نهاد واسط از طریق شرکت سپرده گذاری مرکزی و تسویه وجوه اقساط را به سرمایه گذاران می پردازد.

اوراق رهنی:

هدف از انتشار اوراق رهنی، بکارگیری منابع حاصل در خرید نقدی بخشی از مطالبات رهنی موضوع بیانیه بانی می باشد.

تعریف اوراق رهنی

اوراق رهنی، اوراق بهاداری است که به منظور خرید مطالبات رهنی توسط ناشر منتشر می شود. مطالبات رهنی شامل مطالبات مدت دار اشخاص حقوقی ناشی از قراردادهای مبادله ای از قبیل فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک و جعاله (به استثنای سلف) است که دارای وثیقه رهنی می باشد.

رویه ی اجرایی انتشار اوراق رهنی

1- بانی (بانک یا شرکت لیزینگ) با استفاده از منابع سپرده ای، کالاهای مورد نیاز متقاضیان تسهیلات را از مراکز فروش یا تولی دکنندگان به صورت نقد خریداری می کند.

2- بانی (بانک یا شرکت لیزینگ) کالاهای خریداری شده را به صورت مرابحه (فروش اقساطی) به متقاضیان تسهیلات واگذار کرده از آنان رهن می گیرد.

3- در این روش بانی پس از ارائه ی درخواست خود مبنی بر فروش دیون حاصل از تسهیلات مرابحه (فروش اقساطی)، با مراجعه به امین (شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه) شرکت واسط را تشکیل می دهد.

4- ناشر، بعد از کسب مجوزهای لازم از سازمان بورس و اوراق بهادار، اقدام به انتشار اوراق کرده و آنها را از طریق بازار سرمایه به مردم (سرمایه گذاران مالی) واگذار می کند.

5- ناشر سرمای هی نقدی جمع آوری شده را جهت خرید دیون حاصل از تسهیلات مرابحه رهنی به بانی می پردازد و دیون را خریداری (تنزیل) می کند.

6- بانی اقساط ماهانه یا فصلی تسهیلات مرابحه رهنی را به نمایندگی از طرف شرکت واسط دریافت کرده و در اختیار نهاد واسط قرار می دهد.

7- واسط مبالغ اقساط را از طریق شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه به سرمایه گذاران مالی می پردازد.

اوراق بیمه اتکایی:

اوراق بهادار بیمه‌ای، یکی از انواع اوراق بهادار است که از طریق آن، فرصتی برای برقراری ارتباط میان بازار سرمایه و بازار بیمه فراهم می‌شود. یکی از انواع این اوراق، اوراق بیمۀ اتکایی است که بر مبنای ضوابط عقد بیمه و عقد وکالت ساختاربندی شده است. بر مبنای این اوراق، بازار بیمه بخشی از ریسک عملیات بیمۀ اتکایی خود را به بازار سرمایه منتقل می نماید.

ساختار این اوراق به گونه ای است که در ازاء پذیرش مخاطرات بیمه‌ای، نسبت به سایر اوراق بهادار مشابه، سود بیشتری را عاید سرمایه‌گذاران می‌کند. بیمه مرکزی یا شرکت‌های بیمه، با رعایت مقررات مربوطه می‌توانند از طریق اوراق بیمۀ اتکایی، نسبت به انجام عملیات اتکایی بخشی از مخاطرات بیمه‌ای خود اقدام نمایند و در حقیقت در اوراق بیمۀ اتکایی، انجام عملیات اتکایی از طریق بازار سرمایه انجام می‌گیرد.

اوراق بیمه اتکایی

اوراق بهادار با نامی است كه نشان دهنده مشاركت دارندگان آن در تأمین سرمایه مورد نیاز جهت پذیرش تمام یا بخشی از سبد ریسك بیمه‌ای و عواید ناشی از آن بوده و قابل معامله در بورس‌ها یا بازارهای خارج از بورس است.

ارکان انتشار اوراق بیمه اتکایی

بانی: بیمة مركزی جمهوری اسلامی ایران، شركت سهامی بیمه ایران یا هر شركت بیمه‌ای مستقیم یا اتكایی دارای مجوز فعالیت از بیمه مركزی است كه نهاد واسط به منظور انتقال تمام یا بخشی از ریسك بیمه‌ای وی اقدام به انتشار اوراق بیمۀ اتكایی مینماید.

ضامن: شخص حقوقی است كه پرداخت كلیه مبالغی كه بانی ملزم به پرداخت آن به ناشر است را تعهد مینماید.

عامل فروش: شخص حقوقی است كه نسبت به عرضه و فروش اوراق بیمۀ اتكایی از طرف نهاد واسط اقدام مینماید.

عامل پرداخت: شركت سپرده‌گذاری مركزی اوراق بهادار و تسویه وجوه است كه نسبت به پرداخت‌های مرتبط با اوراق بیمة اتكایی در مواعد مقرر به سرمایه‌گذاران اقدام مینماید.

متعهد پذیره‌نویسی: شخص حقوقی است که از بین نهاد‌های مالی دارای مجوز با تایید سازمان انتخاب می‌گردد و باید از کفایت سرمایة لازم مطابق مقررات برخوردار باشد.

بازارگردان: کارگزار معامله‌گر یا شرکت تأمین سرمایه‌ای است که با اخذ مجوز لازم با تعهد به افزایش نقدشوندگی و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق و تحدید نوسان قیمت آن، به دادوستد آن اوراق می‌پردازد.

امین: موسسه حسابرسی معتمد سازمان و بیمه مركزی جمهوری اسلامی ایران است كه به منظور حفظ منافع دارندگان اوراق و حصول اطمینان از انجام صحیح عملیات در مواردی از جمله نحوه ذخیره گیری، نحوه پذیرش، نگهداری ریسك‌ها و پوشش‌های اتكایی، عملیات سرمایه‌گذاری، صحت ارزیابی خسارت‌ها و سایر ‌عملیات رسیدگی ‌و اظهارنظر می نماید.

ناشر (نهاد واسط): نهـاد مالی است که در قالب حقوقی”شرکت با مسیولیت محدود” توسط شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه تشکیل می‌گردد.